Năm 2015, các nhà tâm lý học Isabelle Roskam và Moira Mikolajczak đã giới thiệu khái niệm "kiệt sức khi làm cha mẹ". Khái niệm này lan truyền nhanh chóng, và được các bậc cha mẹ trên toàn thế giới đồng tình. Roskam và Mikolajczak định nghĩa kiệt sức khi làm cha mẹ là trạng thái kiệt sức mãn tính liên quan đến vai trò làm cha mẹ của chúng ta. Nó có thể dẫn đến cảm giác tội lỗi và xấu hổ, xa cách về mặt cảm xúc với con cái, cha mẹ tưởng tượng về việc trốn thoát khỏi con cái và cảm giác chán nản hoặc hối hận về vai trò làm cha mẹ của chúng ta. Bất kể nguyên nhân là gì, kiệt sức luôn được tạo ra bởi sự mất cân bằng giữa nhu cầu và nguồn lực. Nói cách khác, kiệt sức cha mẹ xuất hiện khi khoảng cách giữa điều chúng ta muốn, đã từng hoặc cảm thấy mình nên thể hiện khi mình là cha mẹ và cách chúng ta thực sự làm cha mẹ - thì khác xa nhau.
Các yếu tố rủi ro góp phần gây ra kiệt sức khi làm cha mẹ bao gồm lý tưởng làm cha mẹ cao nhưng không bền vững, chủ nghĩa hoàn hảo của cha mẹ, thiếu gia đình và các mạng lưới hỗ trợ khác, đối tác không hỗ trợ và phân chia không công bằng việc nuôi dạy con cái và việc nhà. Kiệt sức khi làm cha mẹ là một chủ đề rất đáng được quan tâm vì nó ảnh hưởng tiêu cực đến cha mẹ và con cái. Trong những trường hợp cực đoan, nó có thể dẫn đến việc trẻ em bị bỏ bê và ngược đãi.
Điều thú vị là các yếu tố rủi ro kiệt sức của cha mẹ cũng bao gồm các mục tiêu và lý tưởng nuôi dạy con cái theo chủ nghĩa cá nhân điển hình. Trong một nghiên cứu toàn cầu quy mô lớn, Roskam và cộng sự (2024) đã chỉ ra rằng kiệt sức của cha mẹ phổ biến nhất ở các nước phương Tây có đặc điểm là chủ nghĩa cá nhân cao. Nghiên cứu xác định những tác nhân chính để dẫn đến kiệt sức khi làm cha mẹ bao gồm: khoảng cách giữa lý tưởng nuôi dạy con cái và thực tế; thiếu sự hỗ trợ xã hội; trẻ em được xã hội hóa để đặt mong muốn và sở thích của riêng mình lên hàng đầu.
Trẻ em có xu hướng được xã hội hóa để tuân thủ các giá trị chủ đạo trong nền văn hóa của chúng, trong trường hợp này các giá trị chủ đạo bao gồm: sự độc lập, tự tin, quyết đoán, tự định hướng và phấn đấu giành quyền lực, khả năng hành động và kiểm soát. Trẻ em được nuôi dạy theo cách này sẽ "tự định hướng hơn, đòi hỏi nhiều hơn và ít có xu hướng tuân theo mong muốn của cha mẹ". Nói cách khác, chúng sẽ là những đứa trẻ bướng bỉnh. Nuôi dạy những đứa trẻ có tính cá nhân cao sẽ đồng nghĩa với việc cha mẹ phải chấp nhận rằng mình sẽ ít quyền hạn và sự hướng dẫn con trẻ hơn, đồng thời cha mẹ phải đàm phán, thỏa hiệp liên tục và cần phải biện minh cho bản thân. Kiểu nuôi dạy con này cũng tốn rất nhiều thời gian và công sức về mặt cảm xúc.
Từ đầu thế kỷ 20 trở đi, chúng ta đã chứng kiến sự chuyển đổi từ các mô hình nuôi dạy con cái theo kiểu độc đoán sang các phương pháp tiếp cận có thẩm quyền, dễ dãi, ấm áp và đồng cảm. Freud cũng cho rằng giai đoạn đầu đời con cái rất dễ bị tổn thương bởi cách nuôi dạy của cha mẹ, bao gồm cả những tổn thương liên thế hệ.
Ngoài tâm lý học chiều sâu, chúng ta cũng thấy sự trỗi dậy của chủ nghĩa hành vi, ủng hộ sử dụng các chiến lược khen thưởng và trừng phạt, thói quen nghiêm ngặt và kiểu nuôi dạy con cái cứng rắn không hôn, không chạm, không thể hiện tình cảm. Nuôi dạy con cái dễ dãi, nhẹ nhàng và đồng cảm trở nên phổ biến vào những năm 1960, một phần là nhờ cuốn sách nuôi dạy con cái có ảnh hưởng lớn của Benjamin Spock từ năm 1946, và một phần là do bầu không khí văn hóa chống lại chủ nghĩa chuyên quyền nói chung.
Nhờ sự trỗi dậy của tâm lý học tích cực và chánh niệm, cũng như kiến thức ngày càng tăng về tâm lý học phát triển và khoa học thần kinh về nuôi dạy con cái, vốn đã chỉ ra rõ ràng những tác động có hại của việc nuôi dạy con cái theo chủ nghĩa chuyên quyền và bỏ bê, chúng ta đang có xu hướng nuôi dạy con từ bi, dễ dãi và có thẩm quyền. Cha mẹ hiện nay biết rõ tầm quan trọng của sự gắn bó an toàn và họ cũng coi trọng sức khỏe tinh thần, hiểu biết về cảm xúc và các kỹ năng xã hội cao hơn bao giờ hết. Các phong cách nuôi dạy con cái hiện tại bao gồm nuôi dạy con cái tích cực, kỷ luật tích cực, nuôi dạy con cái có ý thức, nuôi dạy con cái nhẹ nhàng và nuôi dạy con cái có chánh niệm.
Các mô hình thay đổi và cách nuôi dạy con tốn kém
Nhà xã hội học Markella Rutherford đã nêu bật một số xu hướng giải thích tại sao chúng ta có thể cảm thấy thiếu năng lượng và thời gian khi làm cha mẹ. Khi phân tích lời khuyên nuôi dạy con từ đầu thế kỷ 20 đến đầu thế kỷ 21, bà nhận thấy rằng quyền tự chủ của trẻ em ở nơi công cộng đã giảm đáng kể trong suốt giai đoạn đó. Vào những năm 1960 và 1970, trẻ em thường đi bộ hoặc đạp xe một mình đến trường, lang thang và chơi một mình hoặc trong các bộ lạc ở khu phố và thiên nhiên, và chạy việc vặt cho cha mẹ Ngày nay, nhiều người trong chúng ta lái xe đưa con đi khắp mọi nơi, kể cả đến trường.
Trong khi quyền tự do đi lại nơi công cộng của trẻ em đã giảm đi rất nhiều, thì quyền tự do quyết định ở nhà của chúng lại tăng lên: Chúng quyết định mặc gì, ăn gì, cách nói chuyện ra sao và chúng cũng quyết định cách sử dụng thời gian của mình.
Trước đây, trẻ em được mong đợi làm việc nhà và giúp quản lý gia đình, và sau đó tự kiếm tiền tiêu vặt bằng những công việc nhỏ như giao báo, trông trẻ và cắt cỏ. Ngày nay, cha mẹ làm hầu hết các công việc nhà và cũng đưa đón con cái của họ từ hoạt động ngoại khóa này đến hoạt động khác, buổi chơi hoặc tiệc sinh nhật. Nhiều bà mẹ về cơ bản cũng là trợ lý cá nhân cho con cái của họ. Cha mẹ quản lý cuộc sống xã hội ngày càng phức tạp của con cái thông qua WhatsApp và các kênh khác. Nhiều bậc cha mẹ cũng tham gia sâu vào việc giáo dục con cái, giám sát bài tập về nhà của con trẻ, tham gia các dự án nghệ thuật và thủ công của con, cùng con luyện tập âm nhạc và thể thao, v.v.
Do đó, không có gì ngạc nhiên khi William Davies nói rằng cha mẹ hiện tại đang rất mệt mỏi khi dành quá nhiều thời gian cho việc nuôi dạy con: "Các nghiên cứu về việc sử dụng thời gian đã đưa ra phát hiện - tuy khó hiểu, nhưng chỉ khi nhìn thoáng qua - rằng cả nam giới và phụ nữ đều dành nhiều giờ hơn mỗi tuần để 'nuôi dạy con cái' và nhiều giờ hơn để làm công việc được trả lương so với những năm 1970."
Khoa học và giá trị
Trước đây, việc nuôi dạy con cái xoay quanh việc truyền tải các giá trị như lòng tin, sự kính trọng, các đức tính cổ điển, sức mạnh của tính cách, sự vâng lời, sự phục vụ và bổn phận. Ngày nay, chúng ta trân trọng sự độc lập, trí tưởng tượng, tính độc đáo, khả năng tự thể hiện, sự tự nhận thức, chủ nghĩa hoàn hảo, sức khỏe cảm xúc, hạnh phúc và sự viên mãn. Nói cách khác, có sự thay đổi rõ ràng từ các giá trị quan hệ sang các giá trị cá nhân. Điều đó đồng nghĩa rằng có sự thay đổi từ các phong cách nuôi dạy con cái khá ít năng lượng sang các phong cách đòi hỏi nhiều công sức và thời gian.
Một điểm hiển nhiên nhưng vẫn quan trọng cần lưu ý là nuôi dạy con cái để con ngoan ngoãn là một nhiệm vụ đòi hỏi ít thời gian và công sức hơn nhiều so với nuôi dạy con cái để con độc lập, tư duy phản biện, tính độc đáo.
Ngoài ra, việc nuôi dạy con cái chưa bao giờ đòi hỏi nhiều như vậy:
Do những hiểu biết của chúng ta về tâm lý chiều sâu và tâm lý phát triển, nên giờ đây chúng ta rất nhạy cảm và lo sợ về những tổn hại mà việc nuôi dạy con cái có thể vô tình gây ra. Bên cạnh đó áp lực xã hội đối với việc nuôi dạy con cái cũng cao hơn bao giờ hết: Các lý tưởng và hệ tư tưởng nuôi dạy con cái được lan truyền trên phương tiện truyền thông xã hội, TV và trên các tạp chí dành cho phụ nữ, và tất nhiên là trong nhiều sách tư vấn nuôi dạy con cái. Nhu cầu về loại lời khuyên này tăng lên vì chúng ta không còn sống trong những gia đình nhiều thế hệ mà chúng ta có thể được hưởng lợi từ lời khuyên của người lớn tuổi.
Nuôi dạy con cái ‘đủ tốt’
Một sự thật mà mọi người đều công nhận là tình trạng kiệt sức phát triển trong khoảng cách giữa lý tưởng và trải nghiệm sống của chúng ta. Do đó, tôi muốn kết luận bằng cách nói rằng: Lý tưởng nuôi dạy con cái của chúng ta chưa bao giờ cao hơn, nhiều rủi ro hơn, tốn nhiều thời gian và công sức về mặt cảm xúc hơn, và chịu nhiều áp lực xã hội hơn như hiện tại. Kết hợp điều này với cuộc khủng hoảng công việc, và cảm giác chung của chúng ta về sự khan hiếm thời gian và quá tải, các bậc cha mẹ sẽ có một hỗn hợp độc hại cho sức khoẻ tinh thần của họ.
Vậy nên, hãy thật nhẹ nhàng với chính mình. Tất nhiên, những thay đổi và xu hướng mà tôi đã nêu ở trên phần lớn đều là tích cực và đáng mong muốn, và chúng ta không nên tôn vinh hoặc có mục đích quay lại những hình thức nuôi dạy con cái đã qua, lỗi thời và có hại. Tôi chỉ mong muốn kích hoạt lại những lý tưởng nuôi dạy con cái hợp lý và thực tế hơn một chút, chẳng hạn như lời khuyên nuôi dạy con cái “đủ tốt” của Donald Winnicott.
Tham khảo
- https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-art-of-self-improvement/202409/do-you-suffer-from-parental-burnout
Theo Xuân Phương
